Chỉ cần suy nghĩ ba phút là đủ để tìm ra điều này; nhưng suy nghĩ thì phiền phức và ba phút thì quá dài.
– A.E Housman
Trong lúc dịch sách của Jed McKenna, đọc được câu trích dẫn này của nhà thơ Housman, tôi bất giác tự liên tưởng tới bản thân mình. Tôi rất thích chơi cờ, cả cờ vua lẫn cờ tướng, nhưng tôi rất hiếm khi nào dành tới 3 phút để suy nghĩ cho một nước đi. Bởi vì thực sự động não suy nghĩ là một việc khó khăn, nó đòi hỏi nhiều sức lực tinh thần và năng lượng. Tôi coi việc chơi cờ chỉ là trò chơi giải trí, tôi nghĩ nếu như mình quá nghiêm túc suy nghĩ thì mình sẽ mệt mỏi và mất vui. Nhưng tôi thường phớt lờ sự thật rằng, nếu tôi không suy nghĩ nghiêm túc, tôi thường đi ra những nước đi tai hại, những nước đi mà tôi đã nhận ra sai lầm của mình ngay khi vừa rời tay khỏi quân cờ. Đó thực sự đúng như người ta hay nói: “tay nhanh hơn não”. Những sai lầm ngớ ngẩn kiểu vậy mới là thứ có thể khiến tôi bực bội và thực sự làm trò chơi mất vui.
Vấn đề ở đây chính là có hai lối tư duy, tư duy nhanh và tư duy chậm. Chúng ta thường có xu hướng thích tư duy nhanh, suy nghĩ nhanh, đưa ra quyết định nhanh, và hậu quả là sự không chính xác, không hiệu quả. Thường thì chúng ta chỉ thực sự tư duy chậm trong những công việc quan trọng, có ảnh hưởng quan trọng và có lợi ích quan trọng. Như trong trò chơi cờ, tôi chỉ chơi trên máy tính như một giải trí vô thưởng vô phạt, nên tôi ít khi tư duy chậm. Nếu tôi tham gia vào một giải đấu nào đó, hoặc chơi cờ là nghề nghiệp được trả lương của tôi, tôi sẽ thay đổi cách sang tư duy chậm.
Chúng ta sử dụng tư duy nhanh trong hầu hết các công việc thường ngày. Đây là thói quen rất khó sửa vì nó đã hình thành từ khi ta còn nhỏ. Tôi đã quan sát con nhỏ của tôi, nó thường hỏi bố mẹ như: “cái này làm như nào, con phải làm như nào,…”, kể cả trong những thứ rất nhỏ nhặt mà nó có thể tự mình tìm ra cách làm nếu như chịu động não 10 giây. Rèn cho con thói quen tự mình suy nghĩ, tư duy chậm, là điều khá khó khăn với những người làm cha mẹ. Khi suy ngẫm về chuyện này, tôi nhận ra rằng tâm trí của chúng ta là thứ chuyển động liên tục, như những con sóng trên mặt biển. Nếu nó mất thời gian quá nhiều vào việc suy nghĩ về một vấn đề, nếu nó mất quá nhiều thời gian tập trung vào một điểm, đó là đi ngược lại bản chất tự nhiên của nó. Con sóng có thể dừng lại một chỗ không? Không thể, nó chỉ có thể chậm lại mà thôi. Tâm trí của trẻ em thì càng linh hoạt, nó khó có thể dừng lại một chỗ trong thời gian lâu. Khi lớn dần lên, chúng ta đã học được cách kiểm soát một phần tâm trí, ép nó phải tập trung hơn để làm việc. Khi tâm trí tập trung vào một điểm, nó giống như dồn mọi con sóng nhỏ thành một cơn sóng lớn duy nhất, thành một cơn sóng thần, đó là điều tạo ra sự khác biệt, sự thay đổi to lớn, chuyển hóa lượng thành chất, năng lượng của tâm trí được sử dụng một cách hiệu quả nhất.
Nhưng dù thường xuyên rèn luyện sự tập trung đến đâu, dường như khuynh hướng tự nhiên của tâm trí cũng luôn ở đó không bị dập tắt, khuynh hướng chuyển động nhanh và liên tục thành những cơn sóng nhỏ vẫn luôn ở đó. Chỉ cần ta lơ là cảnh giác, nó nhanh chóng chạy nhảy lung tung. Đó là lý do tại sao những video ngắn trên các nền tảng mạng xã hội dễ dành khiến chúng ta nghiện và đốt thời gian vào đó. Nó mang lại chính xác những gì tâm trí muốn, sự thay đổi chóng vánh liên tục, không có thời gian cho tư duy chậm, thậm chí là không có tư duy chút nào.
Một lý do mà hầu hết mọi người không hứng thú với triết học đó là triết học đòi hỏi sự tư duy chậm, rất nhiều tư duy chậm vào một vấn đề. Nó thực sự phức tạp và nổ não mà dường như không đem lại lợi ích gì đó rõ ràng. Ý nghĩa của cuộc sống là gì? Bản chất của vũ trụ là gì?… Rất nhiều nhà tư tưởng vĩ đại trong suốt chiều dài lịch sử đã suy nghĩ về những điều này mà vẫn thất bại, tôi là ai mà cho rằng mình có thể tìm ra câu trả lời? Tốt nhất là không dính vào cho đau đầu. Hay là đơn giản chấp nhận một đáp án tạm bợ mà người khác đã đưa ra hộ mình, giống như một đứa trẻ chấp nhận mọi đáp án mà bố mẹ nó nói cho nó biết mỗi khi nó hỏi. Suy nghĩ của đại đa số người là như vậy.
Ngoài tư duy nhanh và tư duy chậm, còn một chế độ khác của tâm trí là ngừng tư duy. Là khi các con sóng hoàn toàn biến mất, mặt biển phẳng lặng. Không có sóng, không có tư duy cũng tương đương là không có tâm trí. Các phương pháp tu tập phổ biến mà chúng ta thấy là nỗ lực kiểm soát tâm trí, ép nó tập trung vào một điểm, rồi dần dần điểm đó cũng biến mất để lại không gì cả. Nguyên lý ở đây là khi ta chỉ tập trung vào một đối tượng duy nhất, đối tượng đó trở thành thực tại nhất nguyên, và nhất nguyên cũng có vẻ như là không có gì, vì không còn gì để phân biệt, không còn sự sai khác, không còn gì chuyển động. Tôi cũng từng một thời gian thực hành các phương pháp vậy. Nó có hiệu quả nhất định, nhưng sau này tôi nhận ra đó không phải là con đường. Mọi người tự đồng hóa mình với tâm trí, cho nên họ nghĩ việc kiểm soát bản thân là bắt đầu từ việc kiểm soát tâm trí. Khi tôi đã gỡ bỏ được niềm tin rằng tôi là tâm trí thì việc kiểm soát tâm trí bỗng trở nên lạc hậu và vô nghĩa. Tôi chỉ đơn thuần quan sát tâm trí của tôi như một người ngắm biển. Có lúc sóng liên miên bất tuyệt, có lúc sóng thần, cũng có lúc biển lặng như tờ, nhưng điều đó cũng tuyện nhiên không ảnh hưởng gì đến tôi, vì tôi ở một nơi khác, một chiều kích khác. Tôi thậm chí còn không ở trên biển, tôi quan sát biển thông qua một màn hình. Điều này thật nực cười và khó hiểu với tâm trí, vì con sóng đâu thể quan sát, không thể biết tới người quan sát nó qua màn hình. Khi tôi viết những dòng này, dường như có nghịch lý ở đây, nhưng nó chỉ là cái nó là mà thôi.