Tôi đã nghe một số người hỏi rằng: “Nếu tất cả là Ý Thức tạo ra, vũ trụ là do ý thức tạo ra, vậy tại sao tôi không thể điều khiển và xây dựng thực tại theo ý muốn của tôi?”
Câu hỏi này thường xuất phát từ những người theo chủ nghĩa duy vật. Câu hỏi này được xây dựng trên tiền đề là: tôi tạo ra ý thức, ý thức là một sở hữu của tôi, nó nằm trong não của tôi, nên tôi có quyền kiểm soát ý thức; và nếu ý thức tạo ra thực tại thì tôi phải kiểm soát thực tại. Từ giả định trên họ đưa ra kết luận rằng: vì tôi không kiểm soát thực tại nên thực tại không phải là sản phẩm của ý thức. Đây là một kết luận khá ẩu vì tiền đề của nó vốn chưa được xác thực. Chúng ta hãy cùng lật ngược lại vấn đề.
Chữ “tôi” ở đây chính là cái tiểu ngã, cái bản ngã, cái ngụy ngã này. Thực ra thì “tôi” không tạo ra ý thức, không hề có cách nào chứng minh được “tôi” tạo ra ý thức. Ngược lại, theo trải nghiệm thực tế của chúng ta, ý thức có trước, sau đó cái “tôi” được tạo ra và xây dựng bên trong ý thức. Hãy nhớ lại ký ức đầu tiên mà bạn nhớ được trong đời, thường là ở khoảng thời gian khi bạn 2 hoặc 3 tuổi: bạn đang ở một khung cảnh nào đó, ở một bối cảnh nào đó, đầu tiên bạn sẽ luôn ý thức về sự hiện hữu, về sự tồn tại, sau đó ý thức về những thứ xung quanh, rồi bạn mới ý thức về cái tôi của mình, dần dần bạn xây dựng và định nghĩa bản thân rằng: tôi là cơ thể này, tôi là con của cha mẹ tôi, tôi đang ăn, tôi đang được bố mẹ bế đi chơi,…Điều tương tự cũng xảy ra vào mỗi buổi sáng khi ta thức dậy khỏi giấc ngủ, ta ý thức tới sự tồn tại hiện hữu, sau đó ý thức tới những gì đang xảy ra xung quanh (tiếng đồng hồ báo thức, tiếng chim hót, tiếng người nói chuyện, tiếng xe cộ ngoài đường,..), sau cùng ta mới ý thức tới bản thân cái tôi của mình, một loạt định nghĩa thân phận như ta là ai, ta làm nghề gì, hôm nay ta phải làm gì, hôm qua ta đang làm dang dở điều gì,…Tất cả những điều này xảy ra trong một khoảnh khắc vô cùng ngắn ngủi nhưng nó luôn theo thứ tự như vậy.
Tiếp theo phải nói đến sự kiểm soát. Sự kiểm soát chỉ là một niềm tin, một ý tưởng của tâm trí. Chẳng hạn bạn tin rằng bạn kiểm soát thân thể của bạn, bạn sẽ chứng minh điều đó như nào? Bạn sẽ nghĩ rằng: “Tôi sẽ giơ cánh tay này lên trời.” – tạm gọi đây là suy nghĩ 1. Sau đó cánh tay giơ lên. Bạn nghĩ tiếp: “Thấy chưa, tôi có thể kiểm soát cánh tay này bằng tâm trí của mình.” – gọi đây là suy nghĩ 2. Trong một số trường hợp, tay của bạn vô thức giơ lên, như trong một phản xạ, hoặc trong lúc mộng du, vậy cánh tay có còn là do bạn kiểm soát, hay là do một thực thể khác kiểm soát? Bạn chỉ có thể chứng minh bạn kiểm soát một thứ gì đó khi có suy nghĩ 1 và suy nghĩ 2 kẹp giữa một sự kiện liên quan tới thứ đó. Vậy là sự kiểm soát chỉ thuần túy là một ý tưởng, một niềm tin của tâm trí. Trớ trêu là bản thân tâm trí còn không tự kiểm soát được những suy nghĩ của nó, vậy nó lấy gì để kiểm soát ý thức? Nhất là khi tâm trí vốn là một đối tượng chỉ có thể tồn tại trong ý thức. Tức là ta có thể có ý thức mà không có tâm trí, nhưng không thể có tâm trí mà không có ý thức. Nói cách khác, Ý Thức có thể tồn tại mà không có cái “tôi”, trong khi cái “tôi” chỉ có vẻ tồn tại khi có Ý Thức ở đó.
Ta có thể đưa ra kết luận là: sự kiểm soát chỉ là một ý tưởng của tâm trí cái “tôi”, tâm trí cái “tôi” lại là một đối tượng bên trong Ý Thức và phụ thuộc vào Ý Thức, do đó nó không thể kiểm soát được những gì do Ý Thức tạo ra. Đây đã là kết luận khá hợp lý nhưng nó chắc chắn không thỏa mãn vì không vẹn toàn, trừ khi ta có thể chứng minh được Ý Thức tự tồn tại mà không có cái “tôi”. Đây chính là toàn bộ nỗ lực tu tập của chúng ta, là trở lại Ý Thức Nguyên Thủy, Ý Thức Thuần Khiết. Là trạng thái chưa bị lập trình, chưa bị rơi vào ảo ảnh để nhầm lẫn Ta là cái “tôi” nhỏ bé đó. Đây chính là cái vực sâu, cái lạch trời mà lý trí không thể vượt qua, không thể diễn tả, cũng không thể chứng minh một cách khách quan, nó đã vào lĩnh vực chủ quan tuyệt đối.
Tuy nhiên ta vẫn có thể hiểu một cách lý thuyết bằng cách so sánh với một giấc mơ. Ta đều công nhận chắc chắn rằng giấc mơ hoàn toàn là do ý thức tạo ra, nhưng “ta” đâu có thể kiểm soát nội dung của giấc mơ đó. Vậy cái gọi là “thực tại” này hoàn toàn cũng có thể là như một giấc mơ như vậy. Ai cũng từng nghĩ qua vấn đề này, rất nhiều người đã đùa cợt với ý tưởng này, nhưng có mấy người quyết tâm đi sâu một cách nghiêm túc để tìm ra Sự Thật bằng mọi giá đây?