Maharaj thường đưa ra tuyên bố rằng ý thức là ‘vốn liếng’ duy nhất mà chúng sinh được sinh ra cùng. Ông nói, nó có vị trí rõ ràng. Tuy nhiên trên thực tế, cái được sinh ra là ý thức, nó cần một cơ quan để tự biểu lộ, và cơ quan đó là cơ thể vật lý.
Cái gì đã mang lại khả năng tri giác – khả năng cảm nhận cảm giác, phản ứng với các sự kích thích – của chúng sinh? Cái gì phân biệt một người còn sống với một người đã chết? Tất nhiên, đó là cảm giác tồn tại, tri thức về sự hiện hữu, cái ý thức, cái tinh thần hoạt động làm cấu trúc vật lý của cơ thể trở nên sinh động.
Chính là cái ý thức thực sự tự biểu lộ dưới những hình thức cá nhân riêng lẻ và làm cho họ có vẻ như tồn tại. Ở con người nó biểu lộ như vậy thông qua sự khởi sinh khái niệm về cái ‘tôi’ riêng biệt. Trong mỗi cá nhân cái Tuyệt Đối được phản chiếu như là tánh nhận thức, và do đó sự Nhận Thức thuần túy trở nên nhận thức về bản thân, hay còn gọi là ý thức.
Vũ trụ khách quan là dòng chảy liên tục, liên tục phóng chiếu và phân giải trong vô số hình thức. Bất cứ khi nào một hình tướng được tạo ra và được truyền vào cuộc sống, ý thức xuất hiện đồng thời và tự động, bởi sự phản chiếu của Nhận Thức Tuyệt Đối (Absolute Awareness) vào vật chất. Ý thức phải được hiểu một cách rõ ràng, là sự phản chiếu của Cái Tuyệt Đối xuống bề mặt của vật chất, mang lại cảm giác nhị nguyên. Khác với nó, Nhận Thức thuần túy, trạng thái Tuyệt đối, là không có bắt đầu và kết thúc, không cần bất kỳ hỗ trợ nào ngoài chính nó. Nhận Thức (Awareness) trở thành ý thức (consciousness) chỉ khi nó có đối tượng để phản ánh. Maharaj nói giữa Nhận Thức thuần túy và nhận thức được phản chiếu như là ý thức, có một khoảng trống mà tâm trí không thể vượt qua. Sự phản chiếu của mặt trời trong một giọt sương không phải là mặt trời!
Ý thức được biểu lộ bị giới hạn bởi thời gian vì nó biến mất ngay sau khi thể xác nó nơi trú ẩn chết đi. Tuy nhiên, theo Maharaj, nó là ‘vốn liếng’ duy nhất chúng sinh được sinh ra có. Và ý thức được biểu lộ là mối liên hệ duy nhất của một người với cái Tuyệt Đối, nó trở thành công cụ duy nhất mà chúng sinh có thể hy vọng có được một sự giải thoát huyễn hoặc khỏi cái ‘cá nhân’ mà anh ta tin rằng mình là. Bằng cách trở thành một với ý thức của mình và coi nó như Atma, Thượng Đế của mình, anh ta có thể hy vọng đắc được cái mà anh ta nghĩ bất khả đắc.
Bản chất thực sự của ý thức sống động này là gì? Rõ ràng, nó phải là vật chất vật lý vì khi thiếu đi hình thái vật chất thì nó không thể tồn tại được. Ý thức được biểu lộ chỉ có thể tồn tại miễn là trú ẩn của nó, cơ thể, được giữ trong tình trạng ổn định và có thể sinh sống được. Mặc dù ý thức là sự phản chiếu của Cái Tuyệt Đối, nó bị ràng buộc về thời gian và chỉ có thể duy trì bằng thức ăn vật chất, cấu thành từ năm nguyên tố, là cơ thể vật chất.
Ý thức thường trú trong một cơ thể khỏe mạnh và từ bỏ nó khi nó bị hư hoại và suy tàn. Sự phản chiếu của mặt trời chỉ có thể được nhìn thấy trong một giọt sương trong veo chứ không phải trong một vũng bùn.
Maharaj thường nói rằng chúng ta có thể quan sát bản chất và chức năng của ý thức vòng tuần hoàn thường ngày của trạng thái ngủ, mơ và thức. Trong giấc ngủ sâu, ý thức chuyển sang trạng thái nghỉ ngơi, giống như nó đã từng là. Khi ý thức vắng mặt, không có ý thức về sự tồn tại hoặc hiện diện của một người, chưa nói đến sự tồn tại của thế giới và những cư dân của nó, hay bất kỳ ý tưởng nào về sự trói buộc và giải thoát. Điều này là như vậy bởi vì chính khái niệm ‘tôi’ không có ở đó. Trong trạng thái mơ, một đốm ý thức bắt đầu cựa quậy— một người vẫn chưa hoàn toàn tỉnh táo – và sau đó trong tích tắc, trong đốm sáng ý thức tạo ra toàn bộ thế giới của núi và thung lũng, sông và hồ, thành phố và những ngôi làng với các tòa nhà và con người ở nhiều lứa tuổi khác nhau, bao gồm cả chính người nằm mơ. Và quan trọng hơn là gì, người nằm mơ không thể kiểm soát được những hoạt động của những hình tướng trong mơ đó! Nói cách khác, một thế giới sống mới được tạo ra trong tích tắc, được tạo ra từ trí nhớ và trí tưởng tượng chỉ bằng một chuyển động duy nhất trong đốm ý thức đó. Do đó, hãy tưởng tượng, Maharaj nói, sức mạnh phi thường của ý thức này, chỉ một hạt nhỏ trong đó có thể chứa đựng và phóng chiếu ra toàn bộ
vũ trụ. Khi người mơ tỉnh dậy, thế giới trong mơ và những hình bóng trong mơ biến mất.
Điều gì xảy ra khi giấc ngủ sâu cũng như trạng thái mơ kết thúc và ý thức xuất hiện lần nữa? Là cảm giác tức thời về sự tồn tại và hiện hữu, không phải là sự hiện diện của ‘tôi’ mà là sự hiện diện thuần túy. Tuy nhiên, chẳng bao lâu sau, tâm trí sẽ tiếp quản và tạo ra cái ‘tôi’ – khái niệm và nhận thức về cơ thể.
Maharaj nói với chúng ta nhiều lần rằng chúng ta đã quá quen với việc nghĩ về bản thân như những cơ thể có ý thức, nên chúng ta cảm thấy rất khó để chấp nhận hoặc thậm chí hiểu được vị trí thực tế của mình. Thực ra nó là cái ý thức tự biểu lộ trong vô số cơ thể. Do đó, cần thiết phải nhận thức rằng sự sinh và tử không là gì khác ngoài sự khởi đầu và kết thúc của một dòng chuyển động trong ý thức, được diễn dịch thành các sự kiện trong không-thời gian. Nếu chúng ta có thể nhận ra điều này, chúng ta sẽ cũng nhận ra rằng chúng ta là sự tồn tại – ý thức – hạnh phúc thuần khiết trong trạng thái nguyên sơ ban đầu của chúng ta, và khi tiếp xúc với ý thức, chúng ta chỉ chứng kiến (và hoàn toàn ở bên ngoài) các chuyển động khác nhau trong ý thức. Đây là một sự thật không thể chối cãi, bởi vì rõ ràng, chúng ta không thể là những gì chúng ta nhận thức được; người nhận thức phải khác với những gì anh ta nhận thức.